توضیحات
پیش درآمد………………………………………………………………………………………………… 7
تعصب دوگانه، خطا و فریبی ذهنی………………………………………………………………………………………… 9
مهمترین نتایج سوء تعصب دوگانه………………………………………………………………………………………. 12
ایجاد احساسات و عواطف ناگوار و شدید:………………………………………………………………………. 12
ایجاد هیجانات کاذب و فریبنده:……………………………………………………………………………………. 15
ایجاد بدبینی شدید:……………………………………………………………………………………………………… 16
ایجاد خوش‌باوری (خوش‌بینی کاذب):…………………………………………………………………………… 17
ایجاد ناامیدی شدید:……………………………………………………………………………………………………. 18
بروز خشم‌های کنترل نشده:…………………………………………………………………………………………. 19
فصل نخست: تعصب دوگانه از کجا می‌آید؟…………………………………………………. 23
ضمیر خودآگاه و ناخودآگاه…………………………………………………………………………………………………. 23
سیستم دفاعی ناخودآگاه……………………………………………………………………………………………………. 29
اجزای ذهن انسان…………………………………………………………………………………………………………….. 31
1ـ نهاد یا id:……………………………………………………………………………………………………………… 31
2ـ فراخود (ابَرمَن) (super ego):…………………………………………………………………………………. 32
3ـ خود (ego):……………………………………………………………………………………………………………. 34
بررسی شیوه‌های فعالیت ذهن……………………………………………………………………………………………. 37
فصل دوم: شناخت و تفکر…………………………………………………………………………. 45
نمودار شناخت:…………………………………………………………………………………………………………………. 50
شناخت و تعصب دوگانه…………………………………………………………………………………………………….. 56
مشاهده (OBSERVATION):……………………………………………………………………………………….. 58
تعقل: (Reasoning)…………………………………………………………………………………………………… 59
تفکر نقاد: Critical thinking……………………………………………………………………………………… 61
واقع‌بینی: (REALISTIC THINKING)……………………………………………………………………………. 62
انتقادپذیری: (Taking criticism)………………………………………………………………………………… 63
دیگر خطاهای شناختی و تعصب دوگانه………………………………………………………………………………. 65
1ـ منفینگری حاد:……………………………………………………………………………………………………….. 66
2ـ بزرگنمایی و غلو:……………………………………………………………………………………………………. 68
3ـ کم اهمیتسازی:……………………………………………………………………………………………………… 70
4ـ خطای نتیجه‌گیری شتابزده:…………………………………………………………………………………….. 72
5ـ ارزیابی وارونه (فاجعه‌سازی):……………………………………………………………………………………. 76
6ـ پیشبینی‌های احساسی:……………………………………………………………………………………………. 78
7ـ باید اندیشی:…………………………………………………………………………………………………………… 81
8ـ خطای شخصیسازی:………………………………………………………………………………………………. 84
شناخت‌های تربیتی و بازخوردی…………………………………………………………………………………………. 86
چالش تربیت و آموزش……………………………………………………………………………………………………… 88
1ـ تعصبات اجتماعی:…………………………………………………………………………………………………… 88
2ـ بروز تعصبات فردی (نسبت به خود و دیگران):………………………………………………………….. 89
تحمیل نقابهای شخصیتی………………………………………………………………………………………………. 94
فصل سوم: ریشه‌ی تاریخی شکل‌گیری تعصب دوگانه……………………………….. 101
ضعف دانش و آگاهی نسبت به دنیای پیرامونی…………………………………………………………………… 102
سادگی روابط انسانی و مولفه‌های ارزیابی:…………………………………………………………………………. 105
سبک شناسایی و درک پدیده‌ها………………………………………………………………………………………… 107
فصل چهارم: نقش تعصب بر ذهن…………………………………………………………… 111
تعصب دوگانه و نگرش……………………………………………………………………………………………………. 111
نگرش چیست؟………………………………………………………………………………………………………………. 113
1ـ شخصیت:……………………………………………………………………………………………………………. 114
2ـ محیط:………………………………………………………………………………………………………………… 115
3ـ دیگر انسان‌ها:……………………………………………………………………………………………………… 115
4ـ خودشناسی:…………………………………………………………………………………………………………. 116
5ـ تاثیرپذیری از همسالان و همنوعان:………………………………………………………………………. 117
6ـ اعتقادات:…………………………………………………………………………………………………………….. 117
7ـ انتخاب‌ها:……………………………………………………………………………………………………………. 118
نگرش مسئول زندگی شما و خوشبختی یا بدبختی‌تان است…………………………………………………. 119
نقش تعصب دوگانه بر کیفیت تصمیم‌گیری و مدیریت ذهنی……………………………………………….. 125
اقتصاد تصمیم‌گیری:………………………………………………………………………………………………………. 127
اثرگذاری تعصب دوگانه بر اقتصاد تصمیمات افراد:……………………………………………………………… 129
مهارت حل مساله:………………………………………………………………………………………………………….. 131
مرحله یک: تعریف مساله…………………………………………………………………………………………… 132
مرحله دو: پیدا کردن راه‌حل‌های مختلف…………………………………………………………………….. 132
مرحله سوم: ارزیابی و انتخاب گزینه مورد نظر……………………………………………………………… 132
مرحله چهارم: پیاده سازی و پیگیری راه‌حل: (Implement and Follow Up on the Solution)…………………………………………………………………………………………………………………………………… 133
اثرگذاری تعصب دوگانه بر قدرت حل مساله:……………………………………………………………………… 133
از بین بردن احساس رضایتمندی……………………………………………………………………………………… 135
نقش تعصب دوگانه بر تخریب رضایتمندی:………………………………………………………………………. 137
اعتماد غیر اصولی…………………………………………………………………………………………………………… 140
فصل پنجم: روابط انسانی و تعصب دوگانه………………………………………………… 143
1ـ ابراز وجود:…………………………………………………………………………………………………………… 144
2ـ کنترل هیجانات و احساسات:…………………………………………………………………………………. 145
3ـ همدلی و همزیستی:……………………………………………………………………………………………… 146
اثرگذاری تعصب دوگانه بر روابط خانوادگی………………………………………………………………………… 147
تعصب دوگانه در فضای دوستانه:……………………………………………………………………………………… 151
تعصب دوگانه در نظام و روابط آموزشی…………………………………………………………………………….. 153
تقویت جزم‌اندیشی در کودکان:………………………………………………………………………………………… 156
اثرگذاری تعصب دوگانه بر فعالیت‌های حرفه‌ای و شغلی……………………………………………………… 162
تعصب دوگانه و روابط عشقی…………………………………………………………………………………………… 165
فصل ششم: خودشناسی…………………………………………………………………………. 169
بررسی موانع خودشناسی…………………………………………………………………………………………………. 171
1ـ نقابهای شخصیتی:……………………………………………………………………………………………….. 171
2ـ ترس‌ها:………………………………………………………………………………………………………………. 172
3ـ راحت‌طلبی و امنیت‌طلبی کاذب:……………………………………………………………………………. 175
تفاوت افراد راحتطلب و افراد بلندپرواز…………………………………………………………………………. 176
حرکت در مسیر خودشناسی…………………………………………………………………………………………….. 178
خودآگاهی گام نخست خودشناسی……………………………………………………………………………………. 179
شناسایی توانایی‌ها و ضعف‌ها:………………………………………………………………………………………….. 181
اگر از شما بپرسند که در جمعی شامل خودتان، پدرتان، دوست صمیمی‌تان، همسرتان، رییس‌تان و یک غریبه، چه کسی از همه بیشتر ممکن است به شما دروغ بگوید و تلاش کند شما را فریب دهد چه پاسخی میدهید؟ شاید پاسخ دم دستی و سریع همه فرد غریبه باشد، اما کمی بیشتر به پاسخ این سوال فکر کنید. یک غریبه مگر چقدر در زندگی شما نقش دارد که بتواند تلاش فراوان و گسترده‌ای را برای فریب دادن‌تان انجام دهد؟
اما پاسخ سوال فوق کمی شگفت‌انگیز و حتی هولناک است: خود شما، در واقع ذهن شما. بله، ذهن شما می‌تواند بدترین دوستی باشد که زندگی داشته‌اید. به تعبیر نیچه[1]، فیلسوف آلمانی، حتی ذهن شما می‌تواند بزرگترین دشمن شما باشد.
چطور چنین چیزی ممکن است؟ ذهن من، بزرگترین دشمن من است و مدام تلاش می‌کند مرا فریب دهد؟ آیا اصلاً امکان پذیر است که ذهنم به من دروغ بگوید؟
قبل از اینکه پاسخ این سوال را بدهم، از شما می‌خواهم شرایطی که برای اغلب‌مان آشناست را تصور کنید: فرض کنید در سن جوانی هستید و عاشق دختر (یا پسری) شده‌اید. در این شرایط، ذهن‌تان تمام تمرکز خودش را بر رسیدن به این عشق مطلوب و جذاب قرار داده و از دیدن هر گونه بدی، ضعف و اشکالی در معشوق یا معشوقه‌تان پرهیز می‌کند. اطرافیان به شما هشدار می‌دهند که موردی که انتخاب کرده‌اید مناسب نیست، مدام برای شما دلیل و برهان می‌آورند و ضعف‌ها و مشکلات او را برای‌تان بازگو می‌کنند. شما به خاطر این هشدارها مدام فکر می‌کنید و در ذهن‌تان ویژگی‌ها و مشخصات آن فرد را مورد ارزیابی قرار میدهید. اما هرچه بیشتر می‌اندیشید، بیشتر به این نتیجه می‌رسید که او بهترین، کامل‌ترین و مطلوب‌ترین فرد برای وصلت با شماست. به طوری که حتی ممکن است به این باور برسید که زندگی بدون او برای‌تان غیر قابل تحمل خواهد بود.
با اصرار زیاد و پافشاری شدید، همه را مجاب به پذیرش او کرده و ازدواج کنید. تازه پس از ازدواج و رسیدن است که ذهن‌تان اندک اندک از فضای عاشقانه قبلی بیرون می‌آیید و چون به هدفتان یعنی وصلت رسیده اید تازه شروع به تحلیل و نگاه کردن واقع‌بینانه‌تر می‌کنید. بعد از مدتی متوجه می‌شوید که آن کسی که به خاطرش حاضر بودید خود را قربانی کنید، نه تنها کامل‌ترین انسان برای شما و نیمه گمشده‌‌تان نیست، بلکه حضور و زندگی با او برای‌تان به شدت عذاب‌آور و غیر قابل تحمل است.
به نظر شما در چنین شرایطی چه کسی به شما دروغ گفته و فریب‌تان داده است؟ خیلی ساده: ذهن‌تان. شاید با خود بگویید این نوع تحلیل‌های فریبکارانه و دروغین مختص دوره خامی و جوانی است اما این نیز به نوبه خود یک فریب جدید است. ذهن شما در هر دوره و هر سنی، دوست دارد به شما بقبولاند که از پختگی، شناخت و قدرت لازم و کامل برخوردار است و آنچه امروز می‌داند بهترین، دقیق‌ترین و صحیح‌ترین دانسته‌ها در دنیاست. به همین خاطر اگر همین امروز نیز کسی در مخالفت با نظر شما حرفی بزند، باورهای‌تان مخصوصاً باورهای ایدئولوژیک‌تان را زیر سوال ببرد و یا شما متهم به ناآگاهی کند، به شدت خشمگین می‌شوید و از هر روشی برای قانع کردن طرف مقابل و اثبات نگرش و اندیشه اشتباهش استفاده می‌کنید. در این میان آنچه اصلاً به ذهن‌تان حتی خطور هم نمی‌کند این است: آیا ممکن است من در اشتباه بوده باشم؟ آیا ممکن است نقد دیگران صحیح بوده باشد؟ آیا ممکن است ذهنم به من دروغ گفته باشد؟
در واقع امروز نیز شما، به شدت شبیه همان جوان عاشق پیشه هستید که برداشت ذهنی خود را کامل، بی‌نقص و کاملاً صادقانه ارزیابی می‌کند و هر کسی که حرف و نظری متفاوت دارد را فردی ناآگاه، نادان و حتی گاهی دشمن خطاب می‌کند.
و این حقیقتی است که در تمام تاریخ بشر وجود داشته و به احتمال بسیار زیاد در ادامه نیز وجود خواهد داشت. بسیاری از مشکلاتی که بشر همواره با آن‌ها مواجه بوده، از جمله مشکلات حوزه روابط انسانی همه ناشی از همین عملکرد نادرست و گهگاه فریبکارانه ذهن ماست. اگر بخواهم صریح‌تر بیان کنم باید بگویم که تقریباً تمامی جنگ و فجایع انسان‌سازی که تمدن بشری تجربه کرده نیز حاصل همین عملکرد اشتباه ذهن بوده است.
ذهن ما به کرات در شناسایی و تحلیل پدیده‌های مختلف دچار اشتباه می‌شود و به تکرار، به دلایلی که در این کتاب با برخی از آن‌ها آشنا خواهید شد، به ما دروغ می‌گوید. ذهن ما حتی گهگاه به واسطه باورها و شناخت‌های نادرستی که در خود نهادینه ساخته، رویکردی فریبکارانه را در پیش می‌گیرد تا ذهنیت و برداشت‌هایی را خلق کند که کمترین تطابق را به واقعیت دارا هستند.
خبر خوب این است که دروغ‌گویی، فریبکاری و البته خطاهای ذهنی تا جایی می‌توانند برای ما دردسر درست کنند که آن‌ها را نشناخته‌ایم و نمی‌توانیم از مسیری صحیح، شیوه تفکر و تحلیل ذهنی خود را مدیریت کنیم. اما به محض کسب این شناخت و یادگیری شیوه‌های مدیریت ذهنی، می‌توانیم تا حدود زیادی از شر آن‌ها خلاص شویم و به سمت تحلیل‌ها، تصمیم‌گیری‌ها و انتخاب‌های بهتر و کارآمدتر گام برداریم.
یکی از شیوه‌های فریبکاری ذهن که باعث بروز خطاهای مهلک ذهنی نیز می‌شود، تعصب دوگانه[2] است. خطایی که از آن تحت عنوان خطای تفکر باینری[3] (صفر و یکی) و یا خطای سفید و سیاه نگاه کردن نیز یاد می‌شود.
پیش از اینکه درباره این تعصب زیان‌بار توضیح دهید اجازه دهید مثالی را خدمت شما عرض کنم. فرض کنید قرار است در آستانه تعطیلاتی چند روزه، برای رفتن به یک همایش به شهر دیگری بروید و صبح زود خود را به محل همایش برسانید.. شما برای رفتن قطار را انتخاب می‌کنید، بلیط می‌گیرید و در زمان مقرر به ایستگاه راه‌آهن می‌روید تا سوار قطار شده و خود را به مقصد برسانید. بر خلاف انتظارتان به دلیل مشکلات فنی، قطاری که مثلاً قرار بود راس ساعت 8 شب حرکت کند، با تاخیری سه ساعته، ساعت یازده شب حرکت می‌کند. قطار به شدت سر و صدا می‌کند و آن شب نمی‌توانید به درستی بخوابید. ضمن اینکه به خاطر خرابی ایجاد شده در ریل‌ها، دو ساعت هم در طول مسیر دچار کندی حرکت می‌شوید و صبح روز بعد با نزدیک به یک ساعت و نیم تاخیر به محل همایش می‌رسید.
در این حالت معمولاً شما به شدت ناراحت و عصبانی می‌شوید، خود و انتخاب‌تان را زیر سوال می‌برید، به زمین و آسمان طعنه می‌زنید و چنین افکاری در ذهن‌تان شکل می‌گیرد: اشتباه کردم. انتخاب قطار برای مسافرت انتخاب بدی بود. تا عمر دارم دیگر سوار قطار نمی‌شوم.
صبح روز بعد با تاخیر ذکر شده خود را به همایش می‌رسانید و متوجه می‌شوید که بسیاری از دوستان‌تان که سفر با ماشین شخصی را انتخاب کرده بودند، هنوز به محل همایش نرسیده‌اند. تعجب کرده و صبر می‌کنید تا آن‌ها با تاخیر چند ساعته به محل همایش برسند. وقتی از آن‌ها سوال می‌کنید چنین پاسخی را به شما می‌دهند:
«وای نمی‌دانی به خاطر تعطیلات جاده‌ها چگونه بود. ترافیکی را تجربه کردیم که در تمام عمرمان ندیده بودیم. دیشب در تمام مدت، حتی یک لحظه هم نتوانستیم استراحت کنیم. آن قدر اعصاب‌مان خرد شد که نمی‌دانی.»
حالا قضیه متفاوت می‌شود و به یکباره ذهنیت‌ها و برداشت‌های ذهنی‌تان متحول می‌شود. تمام افکار و دیدگاه‌هایی که چند ساعت پیش در ارتباط با سفر با قطار در ذهن‌تان وجود داشت را کنار می‌گذارید و با غرور و افتخار به دوستان‌تان می‌گویید:
«من مطمئن بودم که انتخاب قطار بهترین راه برای رسیدن است. شما اشتباه کردید. اما حق با من بود.»
حالا دیدگاه‌هایی کاملاً مثبت و دلنشین درباره سفر با قطار در ذهن‌تان شکل گرفته است. اکنون به این باور رسیده‌اید که سفر با قطار بهترین گزینه است، در حالی که همین چند ساعت پیش باور داشتید که بدترین گزینه است.
سر ظهر، وقتی همایش برای ناهار تعطیل می‌شود و به غذاخوری می‌روید، یکی از همکاران قدیمی‌تان را می‌بینید که مدت‌ها از او خبر نداشتید. با اتکا به غروری که به خاطر انتخاب قطار دارید، از او درباره چگونگی سفرش سوال می‌پرسید. چون خود را برحق و انتخاب‌تان را بهترین انتخاب می‌دانید، انتظار دارید او نیز مثل دوستان‌تان غرغر کردن را شروع کرده و از سفر بدی که تجربه کرده برای‌تان سخن بگوید اما بر خلاف انتظار او به شما می‌گوید: من با هواپیما آمدم. دیشب ساعت دوازده شب، هواپیما پرواز کرد، یک بامداد در هتل بودم و شب خواب راحتی کردم.
دوباره به یکباره تمام ذهنیت‌تان زیر سوال می‌رود و تغییر رویه میدهید. حتی ممکن است با خودتان بگویید: «من چقدر نادان بودم. چرا هواپیما را انتخاب نکردم تا بتوانم کمی استراحت کنم؟» تازه یادتان می‌افتد که چقدر خسته هستید و به خاطر عدم استراحت کردن در شب قبل، احساس خواب آلودگی دارید.
مثالی که مرور کردیم، مثالی از چگونگی اثرگذاری خطای تعصب دوگانه است. خطایی که باعث می‌شود ذهن مدام درباره پدیده‌ها، اتفاقات و حتی افراد مختلف قضاوت کرده و به سرعت و بدون بررسی و تحلیل دقیق و موشکافانه، حکمی سیاه یا سفید صادر کند: خوب است ـ بد است، عالی است ـ افتضاح است، بهترین است ـ بدترین است، کاملاً ممکن است ـ کاملاً غیر ممکن است، مطلوب است ـ کاملاً نامطلوب است.
تعصب دوگانه خطایی ذهنی است که باعث می‌شود ما همه چیز را مطلق یا سیاه و سفید ببینیم، در حالی که تقریباً تمام پدیده‌ها و چیزهای زندگی خاکستری هستند. خاکستری یعنی هر چیزی دارای مزیت‌ها، فواید و خوبی‌های خاص خود و در عین حال مضرات، بدی‌ها و مشکلات خاص خود است.
خطای تعصب دوگانه، به سرعت و در کمترین زمان حکمی قطعی و به ظاهر غیر قابل تغییر را درباره موضوعات، افراد و پدیده‌های مختلف صادر می‌کند و بعد تمام توان و تلاش ذهن را به کار می‌گیرد تا از این برداشت سریع و سطحی اما مطلق با تمام توان دفاع کند. بدین شکل ذهن برای آنکه از حکم قطعی اما اشتباه خود دفاع کرده و خود را آگاه و دانا جلوه دهد، دست به دروغ‌گویی و فریبکاری می‌زند و مدام توجیهاتی را شکل می‌دهد که تنها برای فریب دادن خودمان (یا کسانی که مثل ما فکر می‌کنند) منطقی به نظر می‌رسد. وگرنه مخاطبان و ناظران نظریه‌پردازی دروغین ذهن ما، به راحتی پی به اشتباه بودن و پوچ بودن آن‌ها می‌برند.
تفکر سیاه و سفید یا تعصب دوگانه، در شکل حادتر و پیشرفته‌تر خود، تبدیل به نوعی ایده‌آل گرایی و کمال گرایی کاذب و ویرانگر می‌شود. فردی که درگیر چنین شکلی از تعصب دوگانه است، یا همه چیز را می‌خواهد یا هیچ چیزی را. برای مثال اگر بعد از مدت‌ها تلاش بهترین ماشین بازار را بخرد اما مثلاً شخصی یک خط کوچک روی ماشین او بیندازد یا تصادفی کوچکی بکند، دیگر آن ماشین خاص، جذابیتش را در ذهن او از دست می‌دهد و به شدت نسبت به استفاده از آن بی‌میل و بی‌رغبت می‌شود.
افرادی که به واسطه خطای تعصب دوگانه، درگیر کمال گرایی می‌شوند، هم خود را و هم اطرافیان‌شان را به شدت آزار می‌دهند، همیشه برای به دست آوردن بهترین گزینه‌ها تلاش کرده و سختی‌های غیر ضروری را به خود تحمیل می‌کنند اما خیلی زود نیز آن چیز به ظاهر مطلوب، دلشان را می‌زند و دوباره در فضایی از غم و اندوه و سرخوردگی فرو می‌روند.
پر واضح است که تحلیل‌ها و برداشت‌های ذهنی حاصل از تعصب دوگانه نیز چقدر می‌توانند اشتباه و حتی ویرانگر و خطرناک باشند. شخصی که دچار خطای تعصب دوگانه شده، به واسطه حکم قطعی که در ارتباط با یک پدیده صادر کرده، چشم حقیقت‌بین و گوش شنوای خود را که باید شنونده منطق و استدلال باشد، می‌بندد و مثل کودکی که برای رسیدن به خواسته‌اش چشمانش را بسته و با جیغ زدن شدید اجازه نمی‌دهد ذهنش توصیه‌ها و استدلال‌های دیگران را بشنود، تنها حرف خود را می‌زند و به شکل دگماتیک و غیر منطقی روی نظر، ایده و خواسته خود می‌ایستد.
متاسفانه تعصب دوگانه از حالت‌های خفیف اما شایع و مستمر در زندگی انسان‌ها وجود دارد تا حالت‌های شدید و خطرناک که در قالب بررسی مضرات و تبعات این خطای ذهنی به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
ایجاد احساسات و عواطف ناگوار و شدید:
همانطور که در مثال شرکت در همایش ذکر کردیم، حداقل نتیجه و تبعات ناگوار تعصب دوگانه این است که مدام شما را درگیر عواطف و احساساتی آزاردهنده مثل حس ناراحتی، سرخوردگی، خسران و … می‌کند و به اصطلاح امور مختلف زندگی مثل ازدواج، مسافرت، کار و … را نیز به کام‌تان تلخ می‌کند.
در واقع یک سر قضاوت سیاه و سفید، سیاه است. بدین ترتیب افرادی که به شدت درگیر این خطای ذهنی هستند، مدام و به بهانه برخی مشکلات، سختی‌ها و گاهی عدم تطبیق یافتن واقعیت با ذهنیت‌های‌شان، حکمی قطعی درباره بد بودن یا نامطلوب بودن یک پدیده، وسیله یا حتی فرد صادر می‌کنند و بدین شکل استفاده از آن پدیده یا هم‌نشینی با آن فرد را به یک امر عذاب‌آور برای خود تبدیل می‌کنند.
فردی که درگیر خطای تعصب دوگانه است، وقتی در ترافیک یک بزرگراه گیر می‌افتد، اصلاً به این مساله فکر نمی‌کند که اگر از راه دیگری یا بزرگراه دیگری می‌رفت، ممکن بود با ترافیک شدیدتر و حتی مشکلات بزرگتری مثل تصادف مواجه شود. تمام آنچه در لحظه، در ذهن او می‌گذرد و باعث رنجش و ناراحتی‌اش می‌شود این است: من بدترین راه را انتخاب کردم.
فردی که در مثال قبل با قطار به همایش رفت، اگر دچار تعصب دوگانه نبود، به جای آنکه در تمام طول مسیر خود را سرزنش کند و بدین واسطه افکار مشوش و آشفته‌ای را در ذهن خویش بسازد و باعث بدخوابی خود شود، به این نکات فکر می‌کرد که اولاً این تصمیمی است که گرفته و در کنار مشکلاتش، مزیت‌های خاص خود را دارد. از جمله شخصی که با قطار سفر می‌کند هرگاه نیاز به دستشویی یا رفتن به رستوران را داشته باشد، نیازی به تحمل سختی ندارد. دوماً او با یادآور شرایط خاصی که در آن سفر کرده بود، به این فکر می‌کرد که ممکن است دوستانش در ترافیک سنگینی گیر کنند و دیرتر برسند، ترافیکی که او به خاطر سفر با قطار آن را تجربه نکرده بود.
در واقع در این روی سکه تعصب دوگانه، یعنی سیاه دیدن، فرد قادر به بررسی و مشاهده مزیت‌ها، برتری‌ها و امکانات یک پدیده، روش یا فرد نیست و تمام تمرکز ذهنش را بر روی بدی‌ها، مشکلات و سختی‌ها متمرکز می‌کند. همین مساله نیز مدام احساسات ناگواری را در او به وجود می‌آورد و باعث تجربه عذاب، نگرانی و استرس در او می‌شود.
اجازه دهید در این بخش مثال مهم دیگری را نیز که بسیار شایع است و زیان‌های شدیدی را در کشور ما از خود به جای می‌گذارد، مرور کنیم. همه با کنکور سراسری آشنا هستیم. آزمون بزرگی که به واسطه همین تعصب دوگانه، بسیاری از خانواده‌ها و دانش‌آموزان آن را دو راهی سعادت و کامیابی و بدبختی و بیچارگی می‌دانند. از این رو شاهد هستیم که از یک سو خانواده‌ها مشکلات اقتصادی شدیدی را به خود تحمیل می‌کنند تا فرزندان‌شان را به بهترین مدارس بفرستند، بهترین کتاب‌ها و امکانات آموزشی را برای‌شان تهیه کنند و بهترین شرایط لازم برای مطالعه را برای آنان فراهم آورند. این رویکرد افراطی به واسطه مشکلات اقتصادی شدید، استرس و عذاب زیادی را نیز به خانواده‌ها تحمیل کرده و آنان را از شرایط عادی و نرمال خارج می‌کند.
از سوی دیگر خود دانش‌آموزان نیز چون کنکور را دوراهی در نظر می‌گیرند، اضطراب‌ها و نگرانی‌های شدیدی را تحمل می‌کنند و بسیاری از آن‌ها دچار تنش‌های روانی خطرناکی می‌شوند.
حال اجازه دهید بررسی کنیم و ببینیم عبور از به ظاهر دوراهی معمولاً چه نتیجه‌ای در پی دارد:
افرادی که موفق می‌شوند: افرادی که در کنکور به موفقیت رسیده و وارد دانشگاه مورد علاقه خود شده و رشته‌ی مورد نظرشان را می‌خوانند، چون تصور می‌کنند که وارد عرصه خوشبختی و سعادت شده‌اند، درگیر یک توهم لذت‌بخش می‌شوند اما خیلی زود تازه متوجه می‌شوند که این موفقیت چندان در زندگی‌شان مهم و اثربخش نبوده و هنوز مشکلات، چالش‌ها و موانع بسیاری در مسیر دستیابی به یک زندگی مطلوب قرار دارد. بدین شکل به زودی دچار سرخوردگی می‌شوند و ناراحتی و سرخوردگی شدیدی را تجربه می‌کنند. تنها یکی از این سرخوردگی‌ها آن است که با خود می‌گویند کاش مثل بقیه دوران دبیرستان، اینقدر به خودشان عذاب و فشار وارد نمی‌کردند و از زندگی بیشتر لذت می‌بردند.
افرادی که موفق نمی‌شوند: این دسته از افراد نیز اغلب به واسطه همان تعصب دوگانه، راه موفقیت و کامیابی را در برابر خود بسته و مسدود می‌بینند، به صورت جدی دست به سرزنش و نقد خود زده، شایستگی‌های‌شان را زیر سوال می‌برند و هرگز به دنبال یافتن مسیر صحیح زندگی و حرکت در راه موفقیت و پیروزی نمی‌روند. ضمن اینکه معمولاً این دسته از بچه‌ها، به صورت جدی و شدید با سرزنش و شماتت والدین و اطرافیان خود نیز مواجه شده و تا آخر عمر درگیر یک زندگی عادی و معمولی می‌شوند. بدین معنا که هرگز برای شناسایی استعدادها و توانایی‌های خود تلاش نکرده و پیشرفت‌های بزرگ را تجربه نمی‌کنند.
این در حالی است که هر انسان عاقل و منطقی می‌داند که کنکور و رفتن به دانشگاه تنها یکی از گزینه‌های دستیابی به موفقیت است. چه بسا بسیار افرادی که بدون رفتن به دانشگاه یا حتی پس از ترک دانشگاه بهترین دستاوردهای را خلق کرده و به افرادی بزرگ و اثرگذار در جوامع انسانی تبدیل شدند. یکی از بهترین مثال‌ها در این زمینه بیل گیتس، موسس ابر کمپانی مایکرو سافت و از ثروتمندترین افراد دنیاست که دوران دانشجویی بسیار بدی را پشت سر گذاشت، بدون گرفتن مدرک، دانشگاه را ترک کرد و به دنبال تاسیس شرکت خود و پیگیری علاقه و آرزوی خودش یعنی برنامه‌نویسی رفت.
سوی دیگر تعصب دوگانه، سفید نگاه کردن است. کسی که دچار تعصب دوگانه است، وقتی پدیده یا چیزی را مطلوب یا کاملاً سفید در نظر می‌گیرد، چشمش را بر تمام خطرات و مشکلات می‌بندد و به واسطه تجربه هیجانات کاذبی همچون عشق، شور، شادی و نشاط غیر واقعی، ریسک‌هایی را متحمل می‌شود که ممکن است آسیب‌ها و خطراتی غیر قابل جبران را نیز برای او در پی داشته باشند. این خطرات و آسیب‌هایی که در پی می‌آیند نیز همگی حاصل تعصب دوگانه هستند.
یکی از بهترین مثال‌ها در زمینه این شکل از اثرگذاری تعصب دوگانه، افرادی هستند که تصور می‌کنند مهاجرت به یک کشور خارجی، کلید و دروازه ورود آن‌ها به عرصه خوشبختی، سعادت و کامیابی مطلق است. هر یک از ما در اطراف خود نمونه‌هایی از این افراد را سراغ داریم. افرادی که وقتی در آستانه مهاجرت قرار می‌گیرند، آنچنان شور و شعفی را تجربه می‌کنند که دیگر اصلاً به خطرات، مشکلات و چالش‌های این امر خطیر توجه نکرده و چشم بسته خود را درگیر شرایطی می‌کنند که اصلاً برای مواجهه با آن آماده نیستند.
بدین شکل آن‌ها از همه‌ی داشته‌ها و چیزهای مطلوب‌شان در موطن خود (که به واسطه تعصب دوگانه آن‌ها را نمی‌دیدند)، می‌گذرند و خود را وارد شرایطی می‌کنند که تازه بدی‌ها و خطرات خود را به آن‌ها نمایان می‌سازد. بدین شکل بعد از مدتی دچار تنش‌های روانی و احساس خسران می‌شوند و در گفتگوها و حرف‌های‌شان مدام عباراتی شبیه به این را به کار می‌برند: «دلمان برای خاک وطن تنگ شده است».
البته عرض بنده این نیست که مهاجرت کردن لزوماً بد است. آنچه بد و ناگوار ارزیابی می‌شود این است که یک فرد بدون تفکر و تحلیل صحیح و بدون ارزیابی دقیق هزینه و فایده یک انتخاب یا تصمیم، دست به اقدامی بزند که وی را با خطرات و مشکلاتی پیش‌بینی نشده و ناگوار مواجه می‌سازد.
از مهمترین و رایج‌ترین تبعات ناگوار تعصب دوگانه ایجاد بدبینی شدید نسبت به زندگی و پدیده‌های مختلف آن است. یک انسان منطقی می‌داند که زندگی در ذات خود با سختی و مشکل همراه است و اتفاقاً همین چالش‌ها و سختی‌هاست که زندگی را معنادار ساخته و باعث پختگی و آزمودگی انسان می‌شوند.
بهترین زوج‌ها در زندگی‌شان چالش‌ها و مشکلات عدیده‌ای را هم در ارتباط با مدیریت زندگی و هم در ارتباط با مدیریت رابطه‌ی خویش تجربه می‌کنند، هر کارآفرین و سرمایه‌گذاری با هزاران دست‌انداز و سختی مواجه است که باید از مسیر رفع آن‌ها و مدیریت صحیح، برتری و برجستگی خود را به نمایش بگذارد، هر دانشمندی باید هزاران راه که به نتیجه دلچسب و قابل قبولی منجر نمی‌شوند بیازماید تا بتواند کشف و اختراع شگرف خود را حاصل کند و …
اما افرادی که درگیر تعصب دوگانه هستند، کوچکترین مشکل، سختی یا چالشی را ملاکی قرار می‌دهند برای بد و نامطلوب ارزیابی کردن امور، پدیده‌ها و اشخاص مختلف. بدین شکل، از آنجایی که هیچ چیز در زندگی بدون مشکل و سختی نیست، دچار یک بدبینی عمیق و خطرناک نسبت به زندگی و پدیده‌های مختلف آن می‌شوند. اینگونه افراد از یک سو هرگز از داشته‌ها و مزیت‌های زندگی خویش لذت نمی‌برند و از سوی دیگر هر اتفاق به ظاهر ناگواری را دلیلی بر این قرار می‌دهند که خود را فردی بداقبال و بدشانس قلمداد کنند. شنیدن جملات و عبارت‌هایی شبیه به «من اینقدر بدشانسم که اگر دست به طلا هم بزنم، مس میشه»، از چنین آدم‌هایی طبیعی و بدیهی است.
افرادی که به خاطر تعصب دوگانه دچار بدبینی می‌شوند، غیر از تحمل رنجش‌ها و ناراحتی‌های شدید، به تدریج انگیزه و اشتیاق خود برای تلاش کردن و حرکت در مسیر پیشرفت و موفقیت را نیز از دست می‌دهند و بدین ترتیب درگیر سکون، رکود و در ادامه افسردگی و رخوت می‌شوند.
با توجه به اهمیت بحث اجازه دهید مثالی را با شما در میان بگذارم که در ظاهر شبیه زندگی بیل‌گیتس است اما وقتی از نزدیک آن را مورد ارزیابی قرار می‌دهیم متوجه می‌شویم که فرسنگ‌ها با آن فاصله دارد.
در بین انسان‌های بدبین و درگیر به تعصب دوگانه، کم نیستند افرادی که به اصطلاح مدام از این شاخه به آن شاخه می‌پرند. برای مثال ممکن است ابتدا کلی درس بخوانند تا وارد دانشگاه شوند، اما بزودی به واسطه چند مشکل یا سختی در تحصیل رشته‌ای را رها کرده و به سراغ رشته دیگر می‌روند. بعد از مدتی آن رشته را نیز رها کرده و به سراغ یک کار یا هنر دیگری می‌روند و این روندی است که در زندگی آن‌ها اصلاً تمامی ندارد. نکته جالت اما تاسف‌آور ماجرا در اینجاست که اگر از آن‌ها بپرسی چرا اینقدر حوزه‌های درسی و کاری خود را تغییر می‌دهند، گهگاه مثال افرادی همچون بیل گیتس را برای شما بازگو کرده و بدین واسطه کار خود را توجیه می‌کنند. در حالی که بیل گیتس تنها یکبار تحصیل را رها کرد تا به دنبال علاقه‌اش برود. اینگونه نبود که هر از چندگاهی رشته و حوزه کاری یا تحصیلی خود را تغییر دهد.
ایجاد خوش‌باوری (خوش‌بینی کاذب):
روی دیگر سکه بدبینی، خوش‌بینی و مثبت‌اندیشی است. اما خوش‌بینی و مثبت‌اندیشی که به معنای داشتن رویکردی صحیح نسبت به زندگی و اتکا به توانایی‌ها، داشته‌ها و مزیت‌ها برای غلبه بر مشکلات و سختی‌هاست، تفاوت چشمگیری با خوش‌باوری دارد. برای درک این تفاوت لازم است ابتدا ابعاد خوش‌بینی را مد نظر قرار دهیم:
* یک فرد خوش‌بین نگاهی واقع‌بینانه به زندگی دارد. بدین معنا که همزمان هم سختی‌ها و مشکلات را می‌بیند و هم راحتی‌ها، مزیت‌ها و فرصت‌ها را.
* یک فرد خوش‌بین در عین مد نظر قرار دادن، نواقص و کمبودها، با اتکا به توانایی‌های خود و مزیت‌ها و فرصت‌های پیرامونی برای غلبه بر اثرات منفی مشکلات و نواقص برنامه ریزی کرده و با روحیه و اشتیاق به سمت جلو حرکت می‌کند.
بنابراین همانطور که در بخش قبل هم ذکر کردیم، یک فرد خوش‌بین به خوبی می‌داند که در کنار تمام روشنایی‌ها و امیدها، در آینده و در ارتباط با هر کار و پدیده‌ای با خطرات، مشکلات و چالش‌هایی مواجه می‌شود که بهتر است حتی المقدور از امروز برای مدیریت صحیح آن‌ها برنامه‌ریزی کند.
اما آیا یک فرد درگیر به تعصب دوگانه نیز اینگونه فکر می‌کند؟ خیر. فرد دچار خطای باینری اگر ازدواج می‌کند، بر این باور است که او و همسرش تافته‌ای جدابافته در عالم هستی هستند و صد در صد با هم تطابق و همفکری دارند. او یقین دارد که هیچ خطری ازدواج و دوام عشق آن‌ها را تهدید نمی‌کند. اگر کاری را راه‌اندازی کند، بر این باور است که به واسطه دانش و شناخت کاملاً دقیق و کارآمدش (اعتماد به نفس کاذب)، باید با شتابی خیره کننده به سمت موفقیت‌های بزرگ حرکت کند و با هیچ‌گونه مشکلی مواجه نشود. اگر قرار است در یک دانشگاه تحصیل کند، انتظار دارد با هر میزان از تلاش بهترین دانشجو باشد و همیشه رتبه‌های برتر را کسب کند و …
پر واضح است که چنین نگرشی عین خوش‌باوری است که تفاوت زیادی با خوش‌بینی دارد. یک فرد خوش باور بر خلاف یک فرد خوش‌بین، قادر به دیدن سختی‌ها، خطرات، مشکلات و تهدیدها نیست. او به واسطه این خوش‌باوری یا خوش‌بینی کاذب دست به ریسک‌های خطرناکی می‌زند و به اصطلاح چشم و گوش بسته خود را در مهلکه‌هایی قرار می‌دهد که قدرت مدیریت آن‌ها را ندارد. بدین شکل به زودی همین خوش‌باوری تبدیل به یک سرخوردگی عمیق و بدبینی شدید و کشنده می‌شود و امنیت روانی او را به مخاطره می‌اندازد.
نتیجه و پیامد خوش‌باوری کاذب و در ادامه بدبینی شدید این است که فرد اندک اندک اشتیاق، شور و نشاط خود را از دست می‌دهد و دیگر تلاشی برای پیشرفت و بهبود شرایط خویش انجام نمی‌دهد. بدین شکل افراد مبتلا به تعصب دوگانه، دچار عدم مسئولیت‌پذیری نیز می‌شوند. به چه معنا؟ به این معنا که خودشان به واسطه عدم تلاش، عدم دقت و عدم پشتکار و تعهد، مدام باعث بدتر شدن شرایط خویش می‌شوند اما با رویکردی به شدت غلط، گناه این شرایط ناگوار را به گردن چرخ فلک و بخت و اقبال خود می‌اندازند. این شکل از بی‌مسئولیتی کم کم این باور غلط و خطرناک را نیز در ذهن فرد نهادینه می‌سازد که واقعاً یک فرد بدشانس است که تمام هستی بر علیه او بسیج شده است. بدین شکل قدرت و توانایی خود برای شکست دادن این دشمنی ماوراء الطبیعه را ناچیز و ضعیف می‌پندازد و به صورت کلی امیدش به آینده را از دست می‌دهد.
افرادی که به صورت حاد درگیر تعصب دوگانه هستند، در واقع بعد از مدتی به نگاهی سیاه و سفید نیز در ارتباط با شانس و اقبال می‌رسند. بدین معنا که از نظر آن‌ها افراد به دو دسته تقسیم می‌شوند. افراد خوش‌شانس که دست به هر چیزی بزنند طلا می‌شود و افراد بدشانس که حتی اگر به دریا هم بروند، دریا خشک خواهد شد. بدین شکل نه تنها خودشان تلاشی برای بهبود شرایط خویش انجام نمی‌دهند، بلکه حتی دیگر قادر به دیدن برتری‌ها، توانمندی‌ها و زحمات دیگران نیز نیستند. اینگونه افرادی وقتی یک فرد موفق، مخصوصاً ثروتمند را می‌بینند در نهایت یا به او برچسب خوش‌شانسی می‌زنند یا دزدی و برخورداری از رانت و پارتی.
بی‌شک خطرناک‌ترین نتیجه اجتماعی تعصب دوگانه بروز خشم‌های کنترل نشده و ایجاد خشونت‌های شدید نسبت به دیگران از سوی فرد یا افراد مبتلا به تعصب دوگانه است. اجازه دهید در دو بخش فردی و غیر فردی این معضل خطرناک را مد نظر قرار دهیم.
بُعد فردی:
فردی که درگیر تعصب دوگانه است، باورها، تجربیات و دانش اندک خود را کامل، مطلق و دقیقاً درست و کارآمد ارزیابی می‌کند و از این رو دو معضل بزرگ در ذهنش ایجاد می‌شود. اول اینکه تصور می‌کند هر چیزی بر خلاف نظر او به شدت نادرست، بد و توبه‌کننده است و از این رو او باید با قدرت با این نظر و دیدگاه مخالف مقابله کند. از سوی دیگر او هرگز به دیگران حق نمی‌دهد که از زاویه دید خود به مسایل نگاه کنند و خواسته‌ها و تمایلات متفاوتی داشته باشند.
در واقع از نظر او هر نظری یا غلط است یا درست. اما از آنجایی که او همیشه بر حق است، پس هر نظری مخالف او نیز غلط و نادرست است. چنین انسانی حتی به دیگران حق نمی‌دهد که شرایط، تمایلات و نیازهای خود را ابراز کنند. اگر سردش باشد، همه درها باید بسته شود و سیستم گرمایشی تا حد نهایت افزایش یابد، اگر گرمش باشد، حتی اگر دیگران احساس سرما کنند، باید کولر را روشن کند و احساس متفاوت دیگران را به سخره بگیرد. هرکسی هم که در برابر خواسته او قد علم کند، باعث عصبانیت و خشم شدید او می‌شود و به این نتیجه می‌رسد که باید با قدرت با وی مقابله کند، حتی اگر نیاز باشد با خشونت‌ورزی و دست زدن به کارهای خطرناک نظر و خواسته‌های خود را تحمیل کند.
متاسفانه مثال‌های اخیر، شکل خفیف و پیش پا افتاده تعصب دوگانه است. افراد درگیر به تعصب دوگانه مخصوصاً اگر با نظری مخالف باورها و توانایی‌های عرفی و قراردادی خود مواجه شوند، معمولاً با شدت بسیار بیشتر و خطرناک‌تری عصبانی و خشمگین می‌شوند و دست به کارهای وحشتناک‌تری نیز می‌زنند.
مدیرعاملی را تصور کنید که تجربه و دانش خود را به شدت دست بالا گرفته و بر این اعتقاد است که تنها او صلاح واقعی سازمان یا موسسه را می‌داند. در این حالت اگر مدیری میانی یا کارمندی با نظر و خواسته او مخالفت کند، این مخالفت را تنها یک اظهار نظر ساده قلمداد نمی‌کند، بلکه آن را توهینی به شخصیت، جایگاه و دانش و تجربه خویش تلقی کرده و به این باور می‌رسد که فرد قصد تخریب، خرابکاری و دسیسه علیه او را دارد. از این رو با خشونتی افسار گسیخته دست به تصمیم‌گیری‌های آنی و بی‌عمق می‌زند و گهگاه عواقب بدی را برای فرد مخالف، خودش و سازمان ایجاد می‌کند. کمترین نتیجه می‌تواند اخراج یک فرد لایق و شایسته باشد و سخت‌ترین موارد، زمینه‌سازی برای ورشکستگی یک سازمان یا درگیر شدن به عناد و دشمنی شدید است که در نهایت با آسیب‌های شدید جسمی و روحی همراه می‌شوند.
به واسطه همین تعصب دوگانه است که یک استاد دانشگاه نظریات جدید را بر نمی‌تابد. یک رییس جمهور یا مسئول دولتی هر نقدی را به دسیسه و نقشه دشمن تعبیر می‌کند، یک پدر، دیدگاه مخالف فرزندش را دلیل بر هرزه شدن او یا انحراف او قلمداد می‌کند و … در واقع تعصب دوگانه ریشه اصلی دگماتیسم و تفکر جامد است. افراد مبتلا به این خطای ذهنی، قادر به شنیدن نظرات مخالف خود نیستند و این امر چنان آن‌ها را دچار خشم و عصبانیت می‌کند که کنترل ذهن خویش را از دست می‌دهند.
شکل خطرناک غیر فردی (اجتماعی):
افرادی که به واسطه تعصب دوگانه، باورها و ایدئولوژی‌های ذهنی خود را حق مطلق در نظر می‌گیرند و دریچه‌های نقد و ارزیابی را به واسطه دگماتیسم بر روی خود بسته‌اند، برای آنکه بتوانند بر شک و تردیدهای گاه به گاه ذهنی خود نسبت به این باورها غلبه کنند، معمولاً به صورت جمعی در کنار هم قرار می‌گیرند تا حرف پوچ و نادرست خود را در کنار هم تکرار کنند تا قدرت و درستی آن بیشتر به چشم بیاید.
به همین دلیل شما در تمام دنیا گروه‌های مذهبی و ایدئولوژیک بسیاری را می‌بینید که آیین و باور خود را درست‌ترین و کامل‌ترین آیین قلمداد می‌کنند، مدام در قالب برنامه‌ها و مراسمات مختلف در کنار هم قرار می‌گیرند تا باور خود را در بوق کرنا کنند. چنین افرادی برای اثبات درستی باور خود حاضر هستند دست به هر کاری بزنند، حتی کشتن دیگران از روی خشونت و نفرت.
رولف دوبلی[4] در کتاب هنر اندیشیدن[5] خود در ارتباط با این دگماتیسم حاصل از تعصب دوگانه، در قالب دو فصل متفاوت به دو نکته مهم اشاره می‌کند:
اول: اگر پنجاه میلیون نفر حرف احمقانه‌ای بزنند، آن حرف همچنان احمقانه است.
رولف دوبلی تاکید می‌کند که افراد درگیر تعصب دوگانه، برای آنکه بر حماقت و تعصب خود سرپوش یا به اصطلاح کلاه منطقی بگذارند، به دنبال تایید اجتماعی می‌روند. چرا؟ چون احساس می‌کنند تکرار یک باور یا خواسته اشتباه از سوی افراد زیاد، بیانگر درستی و حقیقت بیشتر آن است. در حالی که اینگونه نیست. یک حرف اشتباه را اگر چند صد میلیون نفر نیز تکرار کنند، همچنان اشتباه است.
دوم: خشم تعصب‌گونه در جمع تشدید می‌شود.
وقتی یک فرد متعصب به تنهایی با دیگران مواجه می‌شود، به شدت خشمگین می‌شود و ممکن است برای اثبات نظریه خود دست به کارهای خطرناکی بزند. اما وقتی اینگونه افراد با باورهای یکسان در کنار هم قرار می‌گیرند، حجم ویرانگری از انرژی‌های مخرب خشم‌گونه را ایجاد می‌کنند که می‌تواند منجر به تروریسم، جنگ و جنایت‌های فجیع شود. از این رو از نظر رولف دوبلی، تعصب دوگانه وقتی به حالت جمعی در می‌آید، به شدت خطرناک و فاجعه‌آمیز است. از این رو او به همگان توصیه می‌کند که هرگز به دنبال دریافت تایید جمعی نباشند.
تا بدین جا با مفهوم، ابعاد و خطرات کلی تعصب دوگانه آشنا شدیم. در قالب فصل‌های بعدی شما را با ریشه‌ها و عوامل شکل‌گیری و تشدید این معضل و همچنین اثرات خطرناک آن بر روی روابط انسانی آشنا خواهیم کرد.
[1] فریدریش ویلهلم نیچه به آلمانی Friedrich Wilhelm Nietzsche (۱۵ اکتبر ۱۸۴۴–۲۵ اوت ۱۹۰۰) فیلسوف، شاعر، منتقد فرهنگی و آهنگساز شهیر آلمانی بود که تفکر و آثار تاثیر شگرفی را بر فلسفه غرب و اندیشه مدرن دنیا به جای گذاشت.
[2] Splitting) also called black-and-white thinking or all-or-nothing thinking(
[3] Binary Bias
[4] Rolf Dobelli فیلسوف و اندیشمند سوئیسی، متولد 1966
[5] این کتاب با ترجمه عادل فردوسی پور توسط نشر چشمه منتشر شده است
نقد و بررسی‌ها
هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.