دانش و کسب و کار مکاسب

مقدمه

تجارت و کسب وکار، نقش مهمی در زندگی مردم و رشد اقتصادی جامعه اسلامی دارد و امروزه اقتصاد سالم مرهون دانستن و رعایت قوانین مرتبط با آن می‌باشد.

به همین دلیل لازم است که تاجران و کاسبان به عنوان یکی از ارکان این عرصه پیش از شروع کار تجارت، نسبت به موضوعات، قوانین واحکام فقهی آن، درکنار قوانین آشنایی پیدا کنند تا در داد و ستدها و معاملات درمسیر ربا و معاملات نامشروع قرار نگیرند.

دین اسلام که برای هر جزء زندگی انسان برنامه‌ریزی دقیقی ارائه کرده، از کسب روزی و تامین معاش او نیزغافل نشده و فقه اسلامی توجه ویژه‌ای به کسب اسلامی وآداب آن دارد. نکته جالب آنکه کاسبان بازارهای قدیم ایران، دانستن شرعیات کسب، از جمله مطالعه کتاب‌هایی مثل “المکاسب” را یکی از شروط مهم برای ورود افراد جوان‌تر به عرصه کسب و کار برمی‌شمردند.

مصداق بارز آن تفکرات، فرمایش امام علی(ع) است که می‌فرماید: اى تجّار و کسبه! اوّل احکام معاملات و تجارت را یاد بگیرید، آنگاه به کار تجارت بپردازید.

شکل گیری بازارهای مالی اسلامی، مستلزم آن است که افراد فعال در این عرصه‌ها با آشنایی کامل در مورد حقوق خود و دیگران، سطح کارآیی و عملکرد بهتر را در اقتصاد بالا ببرند.

این شکل گیری به چند دهه قبل باز می‌گردد و طی این دوران، بازارها‌ی مزبور به سرعت در دنیا در حال رشد و گسترش بوده‌اند و در نتیجه روش‌های تامین مالی فوق نه تنها در کشورهای اسلامی، بلکه در کشورهای غیر اسلامی و هر جا که جمعیتی از مسلمانان باشند، رونق یافته است.

مکاسب معمولا به کسب ها، شغل ها، پیشه هاوحرفه‌ها اطلاق می‌گردد.

آنچه در نظام اقتصادی اسلام بیش از هر چیز اهمیت دارد، حلال بودن کسب و کار است ؛ یعنی به دست آوردن مال از راهی که ممنوعیّت شرعی نداشته و توام با ضایع کردن حق دیگران نباشد.

از این رو قرآن، جمع مال از راه‌های غیر مشروع را ممنوع ساخته و به پیروانش تأکید می‌کند که بنیان مالی خود را بر پایه «ایمان خالص و تقوا» استوار بسازند.

روزی خود را از راهی به دست آورند که طبع سلیم می‌پسندد و عقل آدمی بر آن رغبت می‌ورزد و خداوند آن را مجاز و مباح می‌داند:

وَ کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالا طیِّباً وَاتقُوا اللَّه الَّذی انْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ (سوره مائده: 88) و از نعمت‌های حلال و پاکیزه‌ای که خداوند به شما روزی داده است، بخورید، و از مخالفت خداوندی که به او ایمان دارید، بپرهیزید.

قرآن از طرفی به کسب حلال امر می‌کند و در عین حال از ضدّ آن یعنی حرام خواری و انجام کار نامشروع نهی کرده و آن را پیروی از شیطان می‌خواند: یا ایُّهَاالنَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْارْضِ حَلالا طَیِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ انَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ( سوره بقره: 168)

ای مردم! از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید! و از گامهای شیطان پیروی نکنید، چرا که او دشمن آشکار شماست.

مفهوم اقتصاد اسلامی از دوران گذشته در جهان اسلام وجود داشته و اساس معاملات و تجارت را در آن زمان تشکیل می‌داده است. البته این نوع سیستم تامین مالی از اواسط دهه 1980 در دنیا مطرح گردیده و دراین روش بر خلاف بانکداری اسلامی که تنها بر ممنوعیت ربا تاکید دارد، اصول دیگری همچون مشارکت در ریسک، حقوق، وظایف فردی، حقوق مالکیتی، تعهد به قراردادها و امروزه رمز ارزها و بورس و معاملات مجازی و…. نیز رعایت می‌شود.

لازم به ذکر است که کتاب‌هایی بسیار محدود در مورد حرام بودن یا کراهت معاملات شبهه دار در دسترس می‌باشند، اما علیرغم ظاهرتکراری بودن این مطالب و جذابیت کم برای قشر جوان، باید با فرهنگ روز و به زبان تجاری رایج کنونی برای علاقه مندان ارائه گردد عبارات و اصطلاحاتی باید به چشم بخورد که در چرخه فعالیت اقتصادی امروز به موازات واژه‌های ساخته شده به روز باشد. بازاریان قدیم که هرکدام با تجربه و موی سفیدشان راهنما و حامی بقیه بودند آداب کاسبی را مراعات و به نسل بعدی یاد می‌دادند.

نیازی که امروز در فضاهای کسب و کار احساس می‌شود کتابی است که مشکلات روز بازار را به زبان ساده مبتنی بر اقتصاد اسلامی و قابل استفاده همسو با اقتصاد جامعه کنونی باشد.

در همین راستا سعی شده آنچه در نگارش این کتاب مراعات گردد، احیا و تامین همین نیاز باشد و چنانچه بعدا موارد بیشتر، توضیحات بیشتر و مفاهیم دیگری مطرح گردید، در فرصت‌های آتی ارائه خواهد شد.

آگاهی از احکام خرید و فروش، یکسان نگریستن همه مشتریان،پس گرفتن کالا، سوگند نخوردن، عیب کالا را نپوشاندن، سود زیاد نگرفتن، دخالت نکردن در معاملات دیگران، احتکار نکردن، از همه مهم تر دروغ نگفتن  و بسیاری از سنت‌های نیکو که فضای کسب و کار را مقدس و محترم جلوه می‌داد و ده‌ها موارد مشابه دیگرسرفصل‌های مفید این دروس برای تازه واردان بود.

در حقیقت تامین مالی اسلامی، علاوه بر تمرکز بر ابعاد اقتصادی معاملات، بر جنبه‌های اخلاقی، اجتماعی و مذهبی تاکید فراوان دارد. اساس و چارچوب تامین مالی اسلامی را قوانین و مقرراتی به نام شریعت تشکیل می‌دهد که از لحاظ اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، معیار عملکرد جوامع اسلامی می‌باشد.

امروزه با توجه به نا بسامانی‌های بازار و محدودیت‌های عملکرد، حجم زیاد چک‌های برگشتی و کمرنگ شدن تعهدات درمقایسه با ارزش‌های معنوی و قولی افراد توام با تنوع تسهیلات، سیاستهای بانک‌ها و بسیاری از موارد تازه و تداخل امور سیاسی این عرصه را دستخوش سردر گمی نموده و خصوصا قشر جوان با توجه به آگاهی کم در مورد احکام مالی و اصول کسب و کار با مشکل مواجه و با رویای ثروت یک شبه، ناخواسته مجذوب زمینه‌های مالی غیر اسلامی میشوند.

البته بسیاری از این فاصله‌ها اجتناب ناپذیر است، چرا که فضای جدید بازار و انواع جدید معاملات در چارچوب تجزیه و تحلیل الگوهای قدیم نمی گنجد و بسیاری از افرادی که علاقه مند به مقید بودن این قوانین هستند به راهکارهای به روز آن دسترسی ندارند.تکنیک‌های کلاهبرداری و سو استفاده از اطمینان دیگران و چک‌های برگشتی و دهها مورد دیگر از این گروه می‌باشند.

بازاری‌های جوان با وجود آنکه در همان حجره‌های قدیمی و بافت گذرگاه‌های مسقف بازار سنتی تهران می‌نشینند، اما سبک کار و زندگی شان دیگر ارتباطی با نسل پیشین ندارد و سود و زیان است که حرف اول و آخر را در آن می‌زند.فضا همان تداعی را دارد اما از مساعی خبری نیست.

اگرچه اغلب سوالات بخش دوم این کتاب، در مورد ابهامات و پرسش‌های فعالان صنعت کیف و کفش جمع آوری و تدوین شده، اما از آن جهت که در صنوف دیگر نیز همین مشکلات و ابهامات دست و پا گیر وجود داشته و قراردادهای مالی، بانکی و معاملات، تقریبا در یک طبقه قرار می‌گیرند، فراگیر و شامل مشاغل دیگر نیز قابل استفاده  و اطلاع رسانی میباشد.

آنچه در طرح مشکلات و اصطکاک‌های شاغلین در امور کسبی مشاهده میشود، متاسفانه بخش عمده‌ای متاثر از عدم آگاهی از معیار‌های کاری است.

آمار معقول و تحلیل شده سود مقاطع و رسته‌های مختلف در هر یک از اصناف مبهم است و همین خلا کسانی را هم که بخواهند قانونمندانه فعالیت کنند، سرگردان می‌نماید.

البته اگر چه بسیاری از مشکلات مد نظر در کمیسیون‌های حل اختلاف و مراکز قوه قضاییه مطرح شده و باز هم مبتنی بر روش کد خدامنشانه فیصله می‌یابند، اما همه شاهد بوده ایم که محور بحث جلسات فوق نگرش‌های منفی وبعضا فرسوده باستانی است که با پرداخت و دریافت جریمه پایان می‌یابد.

جای بسی تاسف است که مراکزی مثل اتحادیه و برخی متولیان امور اصناف، با هر دلیل و بهانه‌ای حضور موثری در توجیه قیمت‌ها و سود و هزینه و بهره بانک و حق عضویت و جرایم بیمه و لیست آن و اظهارنامه مالیات‌ها و ارزش افزوده و…..ندارند، معیاری برای محاسبه و درصد سود و تامین درآمدی هر چند اندک موجود نیست و طبعا حد و مرزی را نمی توان به تازه واردان معرفی نمود.

بنابراین زمانی که چارچوب‌های صریح و حمایتی قانون برای آنها عرضه نشده مقایسه و تطبیق یا تکمیل آنها با ادبیات مکاسبی بسیار مشکل می‌باشد.

البته اهداف باید در مجموع با فضاهایی مناسب و امکانات آموزشی، تجارب پیش کسوتان را به جوانان و نسل‌های بعد انتقال دهد تا همانگونه که همیشه اشاره شده، عامل اصلی این امور سرمایه بالقوه پر ارزش را با بی توجهی فدای چند کار فرعی ننماید.

غالب اتحادیه‌ها با در اختیار داشتن امکانات بسیار و متنوع، متاسفانه بجای تاکید بر تجربه آموزی صنفی از ریش سفیدان فقط محو ظاهر سازی و زرق و برق نمای ساختمان گشته و به سستی بنا توجهی ندارند.

در جریان فعالیت بازار خلا‌های اطلاعاتی بسیاری مشاهده می‌شود،بسیاری از فعالان ماهیت وام‌ها و مبادلات را نه تنها در چارچوب بانک بلکه در حیطه بازار هم نمی دانند و کورکورانه فقط چند عبارت مثل چک خرد کردن، نقد و نسیه نمودن، مضاربه، جعاله، مبادله کالایی ماشین آلات و یا بنجل خریدن یا فروختن و ده‌ها مورد مثل آن آشنایی دارند و همین ناآگاهی فرصتی برای استفاده ناصحیح اقتصادی از عوامل منفی خواهد شد.