دوره آموزشی مهندسی تاب آوری در کسب و کارها

دوره آموزشی مهندسی تاب آوری در کسب و کارها

مقدمه بر دوره آموزشی مهندسی تاب‌آوری

به دوره آموزشی مهندسی تاب‌آوری خوش آمدید. در دنیای پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی امروز، درک و مدیریت ریسک‌ها و چالش‌ها بیش از پیش اهمیت یافته است. رویکردهای سنتی مدیریت ایمنی، معمولاً بر شناسایی و پیشگیری از ریشه‌های شکست‌ها و حوادث تمرکز دارند و ایمنی را به معنای «آزادی از ریسک غیرقابل قبول» تعریف می‌کنند. این رویکردها بر پیامدهای ناخواسته، صدمات و تلفات حاصل از رویدادهای نامطلوب متمرکز هستند.

اما مهندسی تاب‌آوری یک جایگزین شناخته شده برای این رویکردهای سنتی مدیریت ایمنی ارائه می‌دهد. این رشته، شکست‌ها و موفقیت‌ها را دو روی یک سکه می‌بیند؛ به عنوان پیامدهای متفاوتی از چگونگی کنار آمدن افراد و سازمان‌ها با یک محیط پیچیده، مبهم و در نتیجه تا حدی غیرقابل پیش‌بینی. به جای تمرکز صرف بر آنچه اشتباه می‌رود، مهندسی تاب‌آوری ایمنی را توانایی موفقیت در شرایط متغیر تعریف می‌کند. این بدان معناست که به همان اندازه که مطالعه آنچه اشتباه می‌رود مهم است، مطالعه آنچه درست پیش می‌رود نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

مدرس  دوره آموزشی مهندسی تاب‌آوری

دکتر سعید جوی زاده -09120438874

چرا مهندسی تاب‌آوری؟

• مدیریت پویایی عملکرد: عملکرد عادی نیازمند آن است که افراد و سازمان‌ها فعالیت‌های خود را در هر زمان با شرایط فعلی محیط کار تطبیق دهند، از طریق موازنه میان کارایی و دقت و اتخاذ تصمیمات «فداکاری‌گونه» (sacrificing decisions). از آنجا که اطلاعات، منابع و زمان همیشه محدود هستند، این تعدیلات تقریبی خواهند بود و در نتیجه عملکرد متغیر است. این تغییرپذیری عملکرد ممکن است به روش‌های غیرمنتظره‌ای با هم ترکیب شده و به نتایج ناخواسته منجر شود.
• دیدگاه جامع به ایمنی: مهندسی تاب‌آوری فرض می‌کند که «آنچه اشتباه می‌رود» و «آنچه درست پیش می‌رود» دو روی یک سکه‌اند و در نتیجه از فرآیندهای اساسی یکسانی ناشی می‌شوند. بنابراین، تلاش برای درک اینکه چرا کارها درست پیش می‌روند، به اندازه درک چرایی اشتباه رفتن آنها منطقی است. در واقع، حتی منطقی‌تر است، زیرا موارد درست پیش رفتن بسیار بیشتر از موارد اشتباه رفتن است.
• افزایش ایمنی از طریق موفقیت: هدف مهندسی تاب‌آوری این است که تعداد کارهایی که درست پیش می‌روند را افزایش دهد، نه اینکه تعداد کارهایی که اشتباه می‌روند را کاهش دهد؛ با این توجه که کاهش موارد اشتباه رفتن پیامد افزایش موارد درست رفتن خواهد بود.

چهار ستون اصلی تاب‌آوری:

تعریف تاب‌آوری را می‌توان با اشاره به چهار توانایی اصلی که برای تاب‌آور بودن یک سیستم ضروری است، ملموس‌تر کرد. این توانایی‌ها به عنوان چهار ستون اصلی تاب‌آوری شناخته می‌شوند:

1. توانایی پاسخ‌دهی (Responding): اینکه بدانیم چه باید بکنیم؛ یعنی چگونه به اختلالات و فرصت‌های عادی و غیرعادی پاسخ دهیم، یا با اجرای مجموعه‌ای از پاسخ‌های آماده یا با تنظیم عملکرد عادی. این توانایی به «پرداختن به وضعیت واقعی» (address the actual) می‌پردازد.
2. توانایی پایش (Monitoring): اینکه بدانیم به دنبال چه چیزی باشیم؛ یعنی چگونه آنچه را که در کوتاه‌مدت تهدیدی است یا می‌تواند به تهدید تبدیل شود، پایش کنیم. این پایش باید هم آنچه در محیط اتفاق می‌افتد و هم عملکرد خود سیستم را پوشش دهد. این توانایی به «پرداختن به وضعیت بحرانی» (address the critical) می‌پردازد.
3. توانایی پیش‌بینی (Anticipating): اینکه بدانیم چه انتظاری داشته باشیم؛ یعنی چگونه تحولات، تهدیدها و فرصت‌های آینده را، مانند اختلالات احتمالی یا تغییر شرایط عملیاتی، پیش‌بینی کنیم. این توانایی به «پرداختن به وضعیت بالقوه» (address the potential) می‌پردازد.
4. توانایی یادگیری (Learning): اینکه بدانیم چه اتفاقی افتاده است؛ یعنی چگونه از تجربه، به ویژه چگونه درس‌های صحیح را از تجربیات صحیح – چه موفقیت‌ها و چه شکست‌ها – بیاموزیم. این توانایی به «پرداختن به وضعیت واقعی گذشته» (address the factual) می‌پردازد.

این دوره آموزشی، روش‌ها، اصول و تجربیات جدیدی را ارائه می‌دهد که می‌توانند رویکردهای موجود مدیریت ایمنی را تکمیل کنند. این دوره بینش‌ها و راهنمایی‌های ارزشمندی را برای متخصصان و محققان در تمامی حوزه‌های بحرانی ایمنی فراهم می‌کند. در حالی که مطالعات مهندسی تاب‌آوری به تمامی سیستم‌های پیچیده مربوط می‌شود، برای بخش‌های پرخطر مانند هوانوردی، حمل و نقل زمینی، نظامی، تولید و توزیع انرژی و مراقبت‌های بهداشتی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

در این دوره، ما به بررسی عمیق هر یک از این توانایی‌ها خواهیم پرداخت و شما را با ابزارها و مفاهیمی آشنا خواهیم کرد که به شما کمک می‌کند تا سازمان خود را در برابر چالش‌های پیش‌رو تاب‌آورتر سازید. آماده باشید تا دیدگاه خود را نسبت به ایمنی و عملکرد تغییر دهید و درک عمیق‌تری از چگونگی موفقیت در محیط‌های پویا و نامطمئن به دست آورید.

چشم‌انداز (Vision)دوره آموزشی مهندسی تاب‌آوری

چشم‌انداز اصلی این دوره آموزشی، تعریف مجدد مفهوم ایمنی و حرکت از رویکردهای سنتی به سوی پارادایمی جدید است که ایمنی را نه صرفاً “فقدان ریسک غیرقابل قبول” بلکه “توانایی موفقیت در شرایط متغیر” تعریف می‌کند [۵۷، ۵۳۱]. این دوره با ارائه یک جایگزین شناخته شده برای رویکردهای سنتی مدیریت ایمنی، به دنبال این است که شکست‌ها و موفقیت‌ها را دو روی یک سکه ببیند؛ یعنی هر دو را پیامدهای متفاوتی از نحوه کنار آمدن افراد و سازمان‌ها با یک محیط پیچیده، نامشخص و تا حدی غیرقابل پیش‌بینی تلقی کند [۲].

این چشم‌انداز بر این باور استوار است که:

• عملکرد عادی سازمان‌ها مستلزم آن است که افراد و سازمان‌ها فعالیت‌های خود را در هر زمان با شرایط فعلی محیط کار تطبیق دهند، از طریق موازنه میان کارایی و دقت و اتخاذ تصمیمات «فداکاری‌گونه» (sacrificing decisions) [۲]. این تطبیقات همیشه دقیق نخواهند بود و منجر به تغییرپذیری در عملکرد می‌شوند که گاهی به نتایج ناخواسته می‌انجامد [۲].
• تلاش برای درک چرایی موفقیت کارها، به همان اندازه (و حتی منطقی‌تر) از درک چرایی اشتباه پیش رفتن آن‌ها اهمیت دارد [۵۷، ۶۶، ۶۹].
• هدف نهایی افزایش تعداد کارهایی است که به درستی پیش می‌روند، نه صرفاً کاهش تعداد کارهایی که اشتباه پیش می‌روند؛ با این درک که کاهش موارد نادرست، پیامد طبیعی افزایش موارد صحیح خواهد بود [۵۷، ۷۳].
• مهندسی تاب‌آوری می‌پذیرد که تغییرپذیری عملکرد یک ضرورت و یک مزیت است، نه یک ضعف، به خصوص در سیستم‌های پیچیده‌ای که غیرقابل کنترل هستند [۷۰].

اهداف کلی (Overall Goals)

این دوره آموزشی اهداف کلی متعددی را دنبال می‌کند تا شرکت‌کنندگان را برای طراحی، مهندسی و مدیریت تاب‌آوری در سیستم‌های پیچیده توانمند سازد. این اهداف شامل موارد زیر است:

• کامل کردن رویکردهای موجود ایمنی: ارائه روش‌ها، اصول و تجربیات جدیدی که می‌توانند رویکردهای سنتی مدیریت ایمنی را تکمیل کنند [۳].
• افزایش درک جامع از ایمنی: فراهم آوردن بینش‌ها و راهنمایی‌های ارزشمند برای متخصصان و محققان در تمامی حوزه‌های ایمنی-بحرانی، به ویژه در بخش‌های پرخطر مانند هوانوردی، حمل و نقل زمینی، نظامی، تولید و توزیع انرژی، و مراقبت‌های بهداشتی [۳].
• توانمندسازی سیستم‌ها برای تنظیم عملکرد: آموزش نحوه تنظیم عملکرد یک سیستم پیش از، در حین، یا پس از تغییرات و اختلالات، به گونه‌ای که بتواند عملیات مورد نیاز را تحت شرایط مورد انتظار و غیرمنتظره حفظ کند [۷۱].
• تقویت چهار توانایی اساسی تاب‌آوری: این دوره به صورت عمیق به بررسی و تقویت چهار ستون اصلی تاب‌آوری می‌پردازد که برای تاب‌آور بودن یک سیستم ضروری هستند [۵۷، ۷۴، ۷۵، ۵۳۵]:
  • توانایی پاسخ‌دهی (Responding): یادگیری “چه کاری باید انجام داد”؛ یعنی چگونگی واکنش به اختلالات و فرصت‌های عادی و غیرعادی، از طریق اجرای پاسخ‌های آماده یا تنظیم عملکرد عادی. این توانایی به “رسیدگی به وضعیت فعلی” می‌پردازد [۷۴، ۵۳۵].
  • توانایی پایش (Monitoring): کسب مهارت “چه چیزی را باید پایش کرد”؛ یعنی چگونگی نظارت بر آنچه که در کوتاه‌مدت تهدید است یا می‌تواند به تهدید تبدیل شود، شامل پایش آنچه در محیط و عملکرد خود سیستم اتفاق می‌افتد. این توانایی به “رسیدگی به وضعیت بحرانی” می‌پردازد [۷۴، ۵۳۵].
  • توانایی پیش‌بینی (Anticipating): درک “چه انتظاری باید داشت”؛ یعنی چگونگی پیش‌بینی تحولات، تهدیدها و فرصت‌های آینده، مانند اختلالات احتمالی یا تغییر شرایط عملیاتی. این توانایی به “رسیدگی به وضعیت بالقوه” می‌پردازد [۷۴، ۵۳۵].
  • توانایی یادگیری (Learning): آموختن “چه اتفاقی افتاده است”؛ یعنی چگونگی یادگیری از تجربه، به ویژه چگونگی استخراج درس‌های صحیح از تجربیات صحیح – اعم از موفقیت‌ها و شکست‌ها. این توانایی به “رسیدگی به وضعیت واقعی گذشته” می‌پردازد [۷۴، ۵۳۵].
• ارائه ابزارهای عملی: نشان دادن چگونگی به کارگیری این چهار توانایی در عمل، از جمله استفاده از متدولوژی‌ها و تکنیک‌های موجود و جدید، برای توسعه جزئیات عملیاتی و گام‌های مشخص در یک زمینه یا سازمان خاص [۷۵].
• کمک به سازمان‌ها برای مدیریت پویایی عملکرد: کمک به سازمان‌ها تا با تعادل میان کارایی و دقت، و اتخاذ تصمیمات مناسب در شرایطی که اطلاعات، منابع و زمان محدود هستند، با تغییرپذیری عملکرد کنار بیایند [۲].

در مجموع، این دوره با تغییر رویکرد از تمرکز بر “آنچه اشتباه می‌رود” به “آنچه درست پیش می‌رود”، شرکت‌کنندگان را برای ساختن سیستم‌هایی که در برابر پیچیدگی‌ها، عدم قطعیت‌ها و تغییرات، تاب‌آور و موفق باشند، آماده می‌سازد [۵۷، ۷۳].

چشم‌انداز و اهداف کلی دوره آموزشی مهندسی تاب آوری

در ادامه چشم‌انداز و اهداف کلی که پیش‌تر در مورد دوره آموزشی مهندسی تاب‌آوری بیان شد، جزئیات این دوره بر اساس اطلاعات موجود در منابع و مکالمات قبلی به شرح زیر است:

رویکرد و فلسفه کلی دوره: دوره آموزشی مهندسی تاب‌آوری، تعریف سنتی ایمنی را به چالش می‌کشد [۵۸]. به جای تمرکز صرف بر “فقدان ریسک غیرقابل قبول” [۵۸] یا “چیزهایی که اشتباه پیش می‌روند” [۶۷، ۵۹]، ایمنی را به عنوان “توانایی موفقیت در شرایط متغیر” تعریف می‌کند [۵۸، ۵۳۱]. این رویکرد، شکست‌ها و موفقیت‌ها را دو روی یک سکه می‌بیند که هر دو پیامدهای متفاوتی از چگونگی کنار آمدن افراد و سازمان‌ها با یک محیط پیچیده، نامشخص و تا حدی غیرقابل پیش‌بینی هستند [۲].

جزئیات محتوایی دوره (بر اساس چهار رکن تاب‌آوری): این دوره بر تقویت چهار توانایی اساسی که برای تاب‌آور بودن یک سیستم ضروری هستند، تمرکز دارد [۵۷، ۷۴، ۷۵، ۵۳۵]:

1. توانایی پاسخ‌دهی (Responding): [۷۴، ۵۳۵]
   • مفهوم: این بخش به “دانستن اینکه چه باید کرد” می‌پردازد؛ یعنی چگونگی واکنش به اختلالات و فرصت‌های عادی و غیرعادی، چه از طریق اجرای پاسخ‌های آماده و چه از طریق تنظیم عملکرد عادی [۷۴، ۵۳۵].
   • تمرکز: “رسیدگی به وضعیت فعلی” را شامل می‌شود [۷۴، ۵۳۵].
   • مباحث کلیدی: آمادگی در زمان واقعی و تدوین راه‌حل‌های موقت (ad hoc)، ارزیابی وضعیت، و تصمیم‌گیری برای اقدام [۷۸]. بررسی استراتژی‌های پیش‌دستانه (آماده‌سازی راه‌حل‌های از پیش تعریف شده) و واکنشی (ایجاد راه‌حل‌های بداهه) [۷۸]. مطالعه مواردی چون “درس‌هایی از هادسون” (Hudson) که مثال‌هایی از اجرای “انعطاف‌پذیری استراتژیک” و تصمیمات “فداکارانه” (sacrificing decisions) را ارائه می‌دهد [۷، ۸۷، ۱۰۰، ۱۰۳، ۱۰۴].
   • چالش‌ها: امکان دارد که تلاش برای پیش‌بینی و از پیش تعیین کردن همه رویدادها در سطح سیستم، به “ناآمادگی اپراتورها” در مواجهه با اتفاقات کاملاً پیش‌بینی‌نشده در “خط مقدم” منجر شود (طنز تاب‌آوری) [۸۳، ۱۲۰].
2. توانایی پایش (Monitoring): [۷۴، ۵۳۵]
   • مفهوم: “دانستن اینکه به دنبال چه چیزی بگردیم”؛ یعنی چگونگی نظارت بر آنچه در کوتاه‌مدت تهدید است یا می‌تواند به تهدید تبدیل شود [۷۴، ۵۳۵].
   • تمرکز: “رسیدگی به وضعیت بحرانی” را شامل می‌شود [۷۴، ۵۳۵].
   • مباحث کلیدی: تمرکز بر نشانگرهای پیش‌رو (leading indicators) به جای نشانگرهای پس‌رو (lagging indicators) که صرفاً نتایج گذشته را نشان می‌دهند [۱۶۴، ۱۷۶]. آموزش چگونگی انتخاب و پایه نشانگرها، شامل نشانگرهای عینی و ذهنی [۱۷۱، ۱۷۴، ۱۷۵]. مثال‌هایی از پایش در حوزه‌هایی مانند مدیریت ریسک خستگی (Fatigue Risk Management Systems) در هوانوردی [۶، ۶۹، ۱۷۹] و پایش تغییرات پروفایل ریسک در نگهداری نیروگاه‌ها (مفهوم “پینگینگ” – proactive probing) [۷، ۸۷، ۹۲، ۹۳، ۲۱۶، ۲۱۷، ۲۲۶].
   • هدف: فراهم کردن اطلاعات کافی برای مدیران تا بتوانند اقدامات پیش‌دستانه را برای جلوگیری از نتایج نامطلوب انجام دهند [۱۶۹].
3. توانایی پیش‌بینی (Anticipating): [۷۴، ۵۳۵]
   • مفهوم: “دانستن اینکه چه انتظاری باید داشت”؛ یعنی چگونگی پیش‌بینی تحولات، تهدیدها و فرصت‌های آینده، مانند اختلالات احتمالی یا تغییر شرایط عملیاتی [۷۴، ۵۳۵].
   • تمرکز: “رسیدگی به وضعیت بالقوه” را شامل می‌شود [۷۴، ۵۳۵].
   • مباحث کلیدی: تشخیص کاهش ظرفیت تطبیقی سیستم، شناسایی خطر اتمام ذخایر و بافرها، و تغییر اولویت‌ها در معاوضه‌های اهداف (goal tradeoffs) مانند تعادل بین ایمنی و کارایی (ETTO Principle) [۹، ۱۲۱، ۱۲۳، ۱۲۴، ۱۲۷، ۲۶۱، ۲۶۴، ۲۶۶، ۳۳۲، ۳۳۴]. بررسی الگوهای شکست سیستم‌های تطبیقی مانند “واپاشی” (Decompensation)، “فعالیت‌های متقاطع” (Working at Cross-purposes)، و “گیر افتادن در رفتارهای قدیمی” (Getting Stuck in Outdated Behaviours) [۱۰، ۱۲۷، ۲۷۱، ۲۷۹، ۲۸۲، ۲۸۷]. درک چگونگی مقابله با عدم قطعیت و مدیریت ظرفیت‌های تطبیقی [۸، ۲۹، ۸۱، ۸۲، ۱۲۲، ۱۲۹].
   • کاربرد عملی: شامل ابزارهایی برای سنجش تاب‌آوری در برنامه‌ریزی (مثلاً در مهندسی ریل) [۱۱، ۱۴۵].
4. توانایی یادگیری (Learning): [۷۴، ۵۳۵]
   • مفهوم: “دانستن اینکه چه اتفاقی افتاده است”؛ یعنی چگونگی یادگیری از تجربه، به ویژه چگونگی استخراج درس‌های صحیح از تجربیات صحیح – اعم از موفقیت‌ها و شکست‌ها [۷۴، ۵۳۵، ۳۹۴، ۳۹۵].
   • تمرکز: “رسیدگی به وضعیت واقعی گذشته” را شامل می‌شود [۷۴، ۵۳۵].
   • مباحث کلیدی: اهمیت یادگیری از آنچه “درست پیش می‌رود” (که بسیار فراوان‌تر است) در کنار یادگیری از “آنچه اشتباه پیش می‌رود” [۵۸، ۶۷، ۶۸، ۷۰، ۱۹۴، ۳۹۷، ۵۴۹]. بررسی تأثیر یادگیری بر پایش و پیش‌بینی [۳۹۸، ۳۹۹، ۴۰۰]. تحلیل حوادث برای درک نقص‌های سیستمی و دانشی (مانند مورد سقوط هواپیمای بوئینگ ۷۴۷ در آمستردام یا سیستم سیگنال‌دهی ERTMS) [۱۵، ۴۰۳، ۴۰۵، ۴۰۷، ۴۱۱، ۴۲۴، ۴۲۸]. استفاده از سیستم‌های گزارش‌دهی حوادث (Incident Reporting Systems) با در نظر گرفتن ویژگی‌های ساختاری دامنه و جامعه متخصص (مقایسه ASRS در هوانوردی و NRLS در مراقبت‌های بهداشتی) [۱۷، ۴۵۹، ۴۶۰، ۴۶۱، ۴۶۷، ۴۷۲، ۴۷۴].
   • هدف: شفاف‌سازی و بهبود درک از عملکرد سیستم در کل [۶۸، ۷۱].

ابزارها و متدولوژی‌های عملی: این دوره به شرکت‌کنندگان کمک می‌کند تا این چهار توانایی را در عمل به کار گیرند، از جمله با استفاده از متدولوژی‌ها و تکنیک‌های موجود و جدید [۷۵]. برخی از این ابزارها و مفاهیم عبارتند از:

• شبکه تحلیل تاب‌آوری (Resilience Analysis Grid – RAG): ابزاری برای ارزیابی و مدیریت تاب‌آوری یک سیستم. این ابزار شامل مجموعه‌ای از سوالات برای هر یک از چهار توانایی اصلی است که پاسخ‌ها به آن‌ها می‌توانند در قالب یک “نمودار ستاره‌ای” (star chart) نمایش داده شوند تا یک “پروفایل تاب‌آوری” ایجاد شود [۵۲۹، ۵۴۲، ۵۵۲، ۵۵۷، ۵۵۸].
• متدولوژی تحلیل رزونانس عملکردی (Functional Resonance Analysis Method – FRAM): روشی برای مدل‌سازی سیستم‌ها که به شناسایی وابستگی‌های متقابل (interdependencies) و چگونگی ترکیب تغییرپذیری عملکرد برای ایجاد نتایج غیرمنتظره می‌پردازد (مانند مطالعه سیستم‌های مالی) [۱۳، ۳۷۲، ۳۷۴، ۳۷۵، ۳۷۸، ۳۸۰، ۳۸۵، ۳۸۷، ۵۶۰].
• مدل T2EAM (Taskwork and Teamwork Strategies in Emergencies in Air Traffic Management): مدلی برای تحلیل و بهبود استراتژی‌های شناختی و تیمی در موقعیت‌های اضطراری (مانند کنترل ترافیک هوایی) [۸، ۱۰۶، ۲۴۶، ۲۵۲، ۲۵۶، ۲۵۸، ۲۶۰]. این مدل به بررسی استراتژی‌های فردی (شناسایی، پیش‌بینی، مدیریت خطا) و تیمی (مدیریت اطلاعات، انطباق سازمانی، تصمیم‌گیری، کنترل اثر) می‌پردازد [۲۴۷].
• رویکرد “آمادگی برای ناآمادگی”: آموزش توانایی کنار آمدن با موقعیت‌های غیرقابل تصور از طریق تمرکز بر شایستگی‌های عمومی تیم به جای مهارت‌های خاص دامنه [۸۳، ۸۴، ۱۱۹، ۱۵۲].
• تصمیمات فداکارانه (Sacrificing Decisions): مفهوم تصمیماتی که در شرایط بحران، اهداف کوتاه‌مدت (مانند کارایی) را قربانی اهداف بلندمدت (مانند ایمنی) می‌کنند [۲، ۱۰۳، ۱۰۴، ۱۰۹، ۱۶۰، ۳۳۴، ۳۵۱].

مخاطبان و حوزه‌های کاربرد: این دوره برای متخصصان و محققان در تمامی حوزه‌های ایمنی-بحرانی، به ویژه در بخش‌های پرخطر مانند هوانوردی، حمل و نقل زمینی، نظامی، تولید و توزیع انرژی، و مراقبت‌های بهداشتی ارزشمند است [۳]. همچنین به سازمان‌ها در مدیریت پویایی عملکرد (توازن میان کارایی و دقت) در شرایط محدودیت اطلاعات، منابع و زمان کمک می‌کند [۲].

نتیجه‌گیری دوره: هدف نهایی دوره، افزایش تعداد کارهایی است که به درستی پیش می‌روند، نه صرفاً کاهش تعداد کارهایی که اشتباه پیش می‌روند، با این درک که کاهش موارد نادرست، پیامد طبیعی افزایش موارد صحیح خواهد بود [۵۷، ۷۳]. دوره مهندسی تاب‌آوری با تغییر رویکرد از تمرکز بر “آنچه اشتباه می‌رود” به “آنچه درست پیش می‌رود”، شرکت‌کنندگان را برای ساختن سیستم‌هایی که در برابر پیچیدگی‌ها، عدم قطعیت‌ها و تغییرات، تاب‌آور و موفق باشند، آماده می‌سازد [۵۷، ۷۳].

اهداف آموزشی دوره مهندسی تاب‌آوری

اهداف آموزشی دوره مهندسی تاب‌آوری بر پایه فلسفه اصلی این رویکرد بنا شده است که ایمنی را نه صرفاً “فقدان ریسک غیرقابل قبول” [۵۸] یا “چیزهایی که اشتباه پیش می‌روند” [۵۹] تعریف می‌کند، بلکه آن را به عنوان “توانایی موفقیت در شرایط متغیر” در نظر می‌گیرد [۵۸، ۷۳]. این دوره به شرکت‌کنندگان کمک می‌کند تا سیستم‌هایی را طراحی، مدیریت و بهبود بخشند که بتوانند با پیچیدگی‌ها، عدم قطعیت‌ها و تغییرات کنار بیایند و موفق باشند [۲، ۷۳].

بر اساس چهار توانایی اصلی که تاب‌آوری یک سیستم را تعریف می‌کنند [۵۸، ۷۴، ۷۵، ۵۳۵]، اهداف آموزشی این دوره به شرح زیر است:

• توانایی پاسخ‌دهی (Responding):
  • هدف آموزشی: به شرکت‌کنندگان آموزش داده می‌شود که چگونه “بدانند چه کاری باید انجام دهند” [۷۴] هنگام مواجهه با اختلالات و فرصت‌های عادی و غیرعادی [۷۴].
  • جزئیات: این شامل ارزیابی سریع وضعیت، تصمیم‌گیری برای اقدام مناسب در زمان واقعی [۷۸]، و توانایی تنظیم عملکرد عادی یا اجرای پاسخ‌های از پیش آماده شده است [۷۴]. همچنین بر ایجاد راه‌حل‌های موقت (ad hoc) در شرایط غیرمنتظره تأکید می‌شود [۷۸]. مطالعه مواردی مانند “درس‌هایی از هادسون” (Hudson) به درک اجرای “تاب‌آوری استراتژیک” و “تصمیمات فداکارانه” (sacrificing decisions) کمک می‌کند [۷، ۱۰۳].
• توانایی پایش (Monitoring):
  • هدف آموزشی: آموزش اینکه چگونه “بدانند به دنبال چه چیزی بگردند” [۷۴] تا بتوانند تهدیدات کوتاه‌مدت یا مواردی که می‌توانند به تهدید تبدیل شوند را شناسایی کنند [۷۴، ۵۳۵].
  • جزئیات: تمرکز بر نشانگرهای پیش‌رو (leading indicators) که اطلاعاتی درباره آنچه در حال وقوع است فراهم می‌کنند، به جای نشانگرهای پس‌رو (lagging indicators) که فقط نتایج گذشته را نشان می‌دهند [۱۶۴، ۱۷۲]. شرکت‌کنندگان یاد می‌گیرند که چگونه نشانگرهای مناسب (عینی و ذهنی) را انتخاب و پایش کنند [۱۷۱]. این توانایی برای اقدامات پیش‌دستانه و جلوگیری از نتایج نامطلوب حیاتی است [۱۶۹].
• توانایی پیش‌بینی (Anticipating):
  • هدف آموزشی: توانمندسازی شرکت‌کنندگان برای اینکه “بدانند چه انتظاری باید داشته باشند” [۷۴] تا بتوانند تحولات، تهدیدها و فرصت‌های آینده، مانند اختلالات احتمالی یا تغییر شرایط عملیاتی را پیش‌بینی کنند [۷۴، ۵۳۵].
  • جزئیات: شامل تشخیص کاهش ظرفیت تطبیقی سیستم، شناسایی خطر اتمام ذخایر و بافرها، و تغییر اولویت‌ها در تعارض اهداف (مانند توازن بین ایمنی و کارایی یا اصل ETTO) [۱۲۱، ۱۲۷، ۲۶۱]. این بخش به درک الگوهای شکست سیستم‌های تطبیقی مانند “واپاشی” (Decompensation) و “عملکرد متقاطع” (Working at Cross-purposes) می‌پردازد [۱۲۷، ۲۷۴، ۲۷۷]. هدف، توسعه توانایی مقابله با عدم قطعیت و مدیریت ظرفیت‌های تطبیقی است [۸، ۸۱، ۸۲، ۱۲۲، ۱۲۹].
• توانایی یادگیری (Learning):
  • هدف آموزشی: آموزش اینکه چگونه “بدانند چه اتفاقی افتاده است” [۷۴] و “درس‌های صحیح را از تجربه‌های صحیح” (شامل موفقیت‌ها و شکست‌ها) استخراج کنند [۷۴، ۳۹۴، ۳۹۵، ۵۳۹].
  • جزئیات: بر اهمیت یادگیری از “آنچه درست پیش می‌رود” [۵۸، ۶۷، ۳۹۰] تأکید دارد، زیرا این موارد بسیار فراوان‌تر از شکست‌ها هستند [۷۰]. این توانایی بر شفاف‌سازی و بهبود درک از عملکرد کلی سیستم [۶۸، ۷۱]، و چگونگی تأثیر یادگیری بر پایش و پیش‌بینی متمرکز است [۳۹۸، ۳۹۹، ۴۰۰]. استفاده از سیستم‌های گزارش‌دهی حوادث (Incident Reporting Systems) و تحلیل آن‌ها نیز آموزش داده می‌شود [۲۳۷، ۴۵۹].

اهداف آموزشی تکمیلی و عملی:

• کاربرد عملی ابزارها و متدولوژی‌ها: شرکت‌کنندگان با ابزارهایی مانند شبکه تحلیل تاب‌آوری (Resilience Analysis Grid – RAG) برای ارزیابی و مدیریت تاب‌آوری [۵۲۹، ۵۴۲] و متدولوژی تحلیل رزونانس عملکردی (Functional Resonance Analysis Method – FRAM) برای مدل‌سازی سیستم‌ها آشنا می‌شوند [۱۷۹، ۳۷۲].
• تغییر پارادایم ایمنی: دوره به شرکت‌کنندگان کمک می‌کند تا از رویکرد سنتی “جلوگیری از آنچه اشتباه پیش می‌رود” به رویکرد مهندسی تاب‌آوری “افزایش آنچه درست پیش می‌رود” تغییر دیدگاه دهند [۵۸، ۷۳]. این تغییر دیدگاه به درک این نکته می‌انجامد که کاهش موارد نادرست، پیامد طبیعی افزایش موارد صحیح خواهد بود [۷۳، ۷۴].
• مدیریت پیچیدگی و عدم قطعیت: هدف این است که شرکت‌کنندگان بتوانند با محیط‌های پیچیده، نامشخص و غیرقابل پیش‌بینی که نیاز به تصمیم‌گیری‌های منعطف و تطبیقی دارند، کنار بیایند [۲، ۸، ۸۱، ۸۲، ۱۲۲، ۱۲۹].
• توسعه صلاحیت‌های عمومی: آموزش توانایی کنار آمدن با موقعیت‌های غیرقابل تصور از طریق تمرکز بر صلاحیت‌های عمومی تیم به جای مهارت‌های خاص دامنه [۸۳، ۸۴، ۱۱۹].

این دوره برای متخصصان و محققان در تمامی حوزه‌های ایمنی-بحرانی، از جمله هوانوردی، حمل و نقل زمینی، نظامی، تولید و توزیع انرژی، و مراقبت‌های بهداشتی طراحی شده است [۳].

فلسفه دوره آموزشی مهندسی تاب آوری

فلسفه اصلی دوره آموزشی مهندسی تاب‌آوری، مبتنی بر تغییر پارادایم در درک و مدیریت ایمنی است [۲، ۵۸]. این رویکرد، ایمنی را نه صرفاً “فقدان ریسک غیرقابل قبول” [۵۸] یا تمرکز بر “چیزهایی که اشتباه پیش می‌روند” [۵۹] تعریف می‌کند، بلکه آن را به عنوان “توانایی موفقیت در شرایط متغیر” در نظر می‌گیرد [۵۸، ۷۳].

این فلسفه بر مبنای دیدگاه‌های کلیدی زیر بنا شده است:

• ایمنی به عنوان توانایی موفقیت: مهندسی تاب‌آوری ایمنی را به عنوان یک قابلیت فعال (Ability) تعریف می‌کند: توانایی یک سیستم برای تنظیم عملکرد خود قبل، حین یا پس از تغییرات و اختلالات، به گونه‌ای که بتواند عملیات مورد نیاز را در شرایط مورد انتظار و غیرمنتظره حفظ کند [۵۸، ۷۲، ۷۳، ۲۷۵]. این تعریف فراتر از مفهوم سنتی ایمنی به معنای “آزادی از ریسک غیرقابل قبول” است [۵۸، ۵۲۷].
• شکست‌ها و موفقیت‌ها به عنوان دو روی یک سکه: برخلاف رویکردهای سنتی مدیریت ایمنی که بر ریسک‌ها و شکست‌ها به عنوان نتیجه کاهش عملکرد عادی تمرکز دارند، مهندسی تاب‌آوری شکست‌ها و موفقیت‌ها را دو روی یک سکه می‌داند [۲، ۵۸]. این بدان معناست که هر دو از یک فرآیند زیربنایی ناشی می‌شوند [۶۷، ۷۱]. بنابراین، برای درک چگونگی وقوع شکست‌ها، مطالعه و فهم کامل چگونگی درست پیش رفتن امور (یعنی عملکرد عادی و موفقیت‌ها) ضروری است [۵۸، ۶۷، ۷۰، ۷۱].
• تمرکز بر افزایش موارد موفقیت‌آمیز: فلسفه مهندسی تاب‌آوری بر این باور است که افزایش ایمنی از طریق افزایش تعداد کارهایی که به درستی انجام می‌شوند، مؤثرتر و منطقی‌تر از تلاش برای کاهش تعداد کارهایی است که اشتباه پیش می‌روند [۵۸، ۷۳، ۷۴، ۱۹۳، ۵۳۹]. با بهبود توانایی سیستم در موفقیت، کاهش موارد نادرست پیامد طبیعی خواهد بود [۷۳، ۷۴].
• عملکرد عادی به عنوان یک متغیر: عملکرد عادی سیستم‌ها ثابت و بدون تغییر نیست، بلکه همواره متغیر است [۲]. افراد و سازمان‌ها پیوسته فعالیت‌های خود را تنظیم می‌کنند تا با شرایط فعلی محیط کار سازگار شوند و بین کارایی (Efficiency) و دقت/کامل بودن (Thoroughness) تعادل برقرار کنند [۲، ۸۶، ۱۲۳، ۱۵۹]. این “تطبیق‌های مداوم” برای عملکرد موفقیت‌آمیز در محیط‌های پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی ضروری هستند و در مهندسی تاب‌آوری یک دارایی محسوب می‌شوند نه یک مشکل [۲، ۷۱].
• مدیریت عدم قطعیت و پیچیدگی: سیستم‌های مدرن غالباً پیچیده (Complex)، نامشخص (Underspecified) و تا حدی غیرقابل پیش‌بینی (Unpredictable) هستند [۲، ۸، ۱۲۲]. در چنین محیط‌هایی، پیش‌بینی و تعریف تمامی جزئیات و راه‌حل‌های از پیش تعیین شده برای هر رویدادی غیرممکن است [۸، ۸۳، ۱۱۸]. مهندسی تاب‌آوری بر این اصل استوار است که سیستم‌ها باید قادر به مدیریت و انطباق با این عدم قطعیت‌ها باشند [۸، ۸۱، ۸۲، ۱۲۲، ۱۲۹].
• چهار توانایی بنیادین تاب‌آوری: برای عملیاتی کردن این تعریف از تاب‌آوری، چهار قابلیت ضروری برای یک سیستم تاب‌آور در نظر گرفته می‌شود که ستون‌های اصلی مهندسی تاب‌آوری را تشکیل می‌دهند [۵۸، ۷۵، ۵۳۲]:
  • توانایی پاسخ‌دهی (Responding): “دانستن چه باید کرد” در مواجهه با اختلالات [۵۸، ۷۵]. این شامل توانایی ارزیابی سریع و تصمیم‌گیری برای اقدامات مناسب در زمان واقعی است [۷۸].
  • توانایی پایش (Monitoring): “دانستن به دنبال چه چیزی باید بود” برای شناسایی تهدیدات کوتاه‌مدت یا فرصت‌ها [۵۸، ۷۵]. این شامل توجه به نشانگرهای پیش‌رو (leading indicators) است که اطلاعاتی درباره آنچه در حال وقوع است فراهم می‌کنند [۶۷، ۱۷۳].
  • توانایی پیش‌بینی (Anticipating): “دانستن چه انتظاری باید داشت” برای پیش‌بینی تحولات، تهدیدات و فرصت‌های آینده [۵۸، ۷۵، ۱۲۱، ۱۲۷]. این شامل شناسایی نشانه‌های کاهش ظرفیت تطبیقی و اتمام ذخایر سیستم است [۱۲۱، ۲۵۸، ۲۶۱].
  • توانایی یادگیری (Learning): “دانستن چه اتفاقی افتاده است” و استخراج درس‌های صحیح از تجربیات گذشته، اعم از موفقیت‌ها و شکست‌ها [۵۸، ۷۵، ۱۷۰، ۱۹۳، ۱۹۶]. این توانایی بر یادگیری از “آنچه درست پیش می‌رود” تأکید دارد، زیرا این موارد بسیار بیشتر از شکست‌ها هستند [۵۸، ۷۰، ۱۹۳].

به طور خلاصه، فلسفه دوره مهندسی تاب‌آوری به جای تمرکز پسینی بر جلوگیری از شکست‌ها، رویکردی پیش‌دستانه و جامع‌تر را اتخاذ می‌کند که بر توانمندسازی سیستم‌ها و افراد برای موفقیت پایدار در یک محیط پویا و نامشخص، از طریق پرورش قابلیت‌های ذاتی برای انطباق، نظارت، پیش‌بینی و یادگیری تأکید دارد [۷۳، ۷۵، ۲۵۵].